Uchwały

1. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał 23 listopada 2023 r. wyrok w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce (skarga 50829/21). Wyrok ten ma szczególne znaczenie, jest bowiem wyrokiem pilotażowym. Jego wydanie Trybunał uzasadnił znaczną ilością spraw rozpoznanych, zakomunikowanych Polsce oraz jeszcze niezakomunikowanych rządowi dotyczących niezależności sądów i prawa do sądu z uwagi na fakt, że w składach sędziowskich różnych sądów, które rozpoznawały sprawy skarżących, zasiadali sędziowie powołani przez Prezydenta RP na wniosek KRS w nowo ukształtowanym składzie oraz brakiem podjęcia przez rząd środków zmierzających do usunięcia dysfunkcji polskiego wymiaru sprawiedliwości poprzez wykonanie wyroków m.in. w sprawach Dolińska-Ficek i Ozimek oraz Advance Pharma sp. z o.o. Trybunał przedstawił bardziej szczegółowe wskazówki dotyczące środków ogólnych, jakie należy zastosować w odniesieniu do zidentyfikowanego powyżej problemu systemowego. Co do wadliwej procedury powoływania sędziów, Trybunał w pełni podzielił i poparł wskazówki dotyczące środków ogólnych udzielone pozwanemu państwu przez Komitet Ministrów w decyzji przyjętej na 1468. posiedzeniu, w której Komitet Ministrów wezwał Polskę m.in. do szybkiego wypracowania środków mających na celu (i) przywrócenie niezależności KRS poprzez przyjęcie przepisów gwarantujących polskiemu sądownictwu prawo wyboru członków KRS wybieranych spośród sędziów; (ii) uregulowanie statusu wszystkich sędziów powołanych w wadliwej procedurze z udziałem KRS w składzie ukształtowanym ustawą zmieniającą z 2017 r. oraz orzeczeń wydanych z udziałem tych sędziów; oraz (iii) zapewnienie skutecznej kontroli sądowej uchwał KRS, w których proponuje się kandydatów do powołania na urzędy sędziowskie przez Prezydenta RP, w tym również kandydatów do Sądu Najwyższego. Jeśli chodzi o funkcjonowanie Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych w Sądzie Najwyższym, Trybunał zauważył, że składa się ona wyłącznie z sędziów powołanych w drodze wadliwej procedury. W związku z tym, chociaż ustalenie statusu sędziów w następstwie stwierdzenia naruszenia art. 6 ust. 1 w wyroku Dolińska-Ficek i Ozimek oraz w niniejszej sprawie wydaje się częściowo objęte powyższymi środkami ogólnymi, pozwane państwo powinno dodatkowo zastosować odpowiednie środki legislacyjne w celu zapewnienia, że organ ten czyni zadość wymogom „niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą” zgodnie z orzecznictwem Trybunału. Element ten ma kluczowe znaczenie, biorąc pod uwagę pozycję Sądu Najwyższego w polskim sądownictwie oraz rozległe kompetencje IKNiSP na mocy ustawy o Sądzie Najwyższym z 2017 r., w tym uprawnienie do rozpoznawania wszelkich wniosków obejmujących zarzut braku niezawisłości sędziego lub braku niezależności sądu. Co się tyczy ostatniej kwestii, oczywistym jest, że państwo polskie musi zapewnić, aby kwestie dotyczące niezawisłości sędziów były rozstrzygane przez sąd lub sądy, które same są „niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym ustawą” w świetle standardów Konwencji. Ostatnia wskazówka dotyczyła wadliwego działania procedury skargi nadzwyczajnej. Trybunał wskazał, że państwo musi przyjąć odpowiednie środki legislacyjne w celu zapewnienia, by problem z brakami tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia został rozwiązany i usunięty. W szczególności pozwane państwo musi usunąć lub zmienić przepisy, które (i) pozwalają uprawnionym organom na nieograniczoną swobodę w interpretacji podstaw wniesienia skargi nadzwyczajnej; (ii) umożliwiają uprawnionym organom wykorzystanie procedury skargi nadzwyczajnej w praktyce jako „zakamuflowanego zwyczajnego środka zaskarżenia” i doprowadzenie w ten sposób do ponownego badania sprawy, w tym ponownego ustalania okoliczności faktycznych; oraz (iii) przyznają Prokuratorowi Generalnemu i Rzecznikowi Praw Obywatelskich wyjątkowo wydłużone terminy na wniesienie skargi nadzwyczajnej, w tym w sprawach zakończonych przed wejściem w życie ustawy o Sądzie Najwyższym z 2017 r. Ponadto pozwane państwo powinno (iv) wprowadzić zabezpieczenia przed nadużyciami procesowymi procedury skargi nadzwyczajnej, w szczególności aby wykluczyć instrumentalizację tej procedury do celów politycznych. W ocenie ETPCz nie ulega zatem wątpliwości, że zarówno państwo polskie, jak i Komitet Ministrów mają świadomość olbrzymiej skali pierwotnego problemu systemowego zidentyfikowanego w niniejszej sprawie, a wcześniej zasygnalizowanego w sprawach Dolińska-Ficek i Ozimek oraz Advance Pharma sp. z o.o. Rozwiązanie spornej sytuacji systemowej wymaga szybkiego działania, które powinno obejmować przede wszystkim zastosowanie odpowiednich środków ustawodawczych i innych w wykonaniu niniejszego wyroku oraz wyroków z tzw. grupy Reczkowicz. W związku z powyższym Trybunał zauważył, że podobne sprawy, które nie zostały dotąd zakomunikowane, powinny zostać odroczone na okres jednego roku od daty wydania niniejszego wyroku, w oczekiwaniu na przyjęcie przez państwo polskie środków ogólnych. Decyzja co do dalszego postępowania w tych sprawach zostanie podjęta w świetle przyszłych zmian na szczeblu krajowym, o ile takie nastąpią. Trybunał będzie jednakże wydawał wyroki w zakomunikowanych już sprawach gotowych do rozpatrzenia i nadal będzie komunikował rządowi skargi dotyczące innych kwestii w kontekście niezależności sądownictwa.
2. Wady systemowe dotyczące procedury powoływania sędziów z udziałem organu, którego członkowie wybrani zostali wybrani na zasadach określonych w art. 9a ustawy z 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. z 2024 r. poz. 1186) stwierdził również Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, m.in. w wyrokach z 2 marca 2021 r., C-824/18, z 19 listopada 2019 r. sprawa AK z połączonych skarg C 585/18, C 624/18, C 625/18, wyrok z 15 lipca 2021 r. sygn. C-791/19, z 6 października 2021 r. sygn. C-487/19, z 16 listopada 2021 r. w połączonych sprawach od C-748/19 do C-754/19, z 21 grudnia 2023 r. sygn. C‑718/21). Wadliwość tę stwierdzały także polskie sądy (przykładowo wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2019 r. III PO 7/18, OSNP 2020/4/38, postanowienie Sądu Najwyższego z 15 stycznia 2020 r. III PO 8/18, OSNP 2020/10/114, uchwała połączonych Izb Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r. BSA I-4110-1/2, uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 7 czerwca 2022 sygn. I KZP 2/22 oraz postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego z 26 czerwca 2019 r. II GOK 2/18, wyrok NSA z 11 października 2021 r., II GOK 9/18, wyroki w sprawach II GOK 10/18, II GOK 11/18, II GOK 12/18, II GOK 13/18, II GOK 14/18 wszystkie z 21 września 2021 r.).
3. Podtrzymujemy nasze stanowisko, wyrażone m.in. w stanowisku z 19 listopada 2023 r., że prawo Prezydenta RP do skutecznego powołania danej osoby na stanowisko sędziowskie zależne jest od wcześniejszego przedstawienia mu uchwały Krajowej Rady Sądownictwa. Także asesorów w wojewódzkich sądach administracyjnych powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (art.5 § 3 ustawy z 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych). Prezydent nie wybiera samodzielnie kandydatów na stanowiska sędziowskie, co wynika wprost z art. 179 Konstytucji. Zgodnie z konstytucyjną regulacją KRS jest jedynym organem kompetentnym do wnioskowania o powołanie sędziego (asesora), natomiast swoboda działania Prezydenta ogranicza się do zajęcia stanowiska wobec zaproponowanego przez KRS kandydata. W postanowieniach z 23 czerwca 2008 r., Kpt 1/08 i z 19 czerwca 2012 r., SK 37/08 Trybunał Konstytucyjny podkreślił konieczność ścisłego rozgraniczenia kompetencji organów uczestniczących w procedurze powoływania sędziów. W świetle art. 179 Konstytucji nie ma wątpliwości, że tak jak Prezydent nie może dokonywać czynności składających się na wykonywanie kompetencji opiniowania kandydatów do pełnienia urzędu sędziowskiego przyznanej KRS, tak KRS nie może powołać sędziego. W konsekwencji nie jest też konstytucyjnie dopuszczalne powołanie na urząd sędziowski osoby, która nie została wskazana we wniosku KRS. Sensem włączenia KRS w proces powoływania sędziów jest wyeliminowanie dyskrecjonalnej swobody czynnika politycznego w podejmowaniu tej decyzji (tak też B. Naleziński [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II, red. P. Tuleja, Warszawa 2023, art. 179). Skoro obecnie działający organ nie spełnia konstytucyjnych i unijnych wymogów co do niezależności Krajowej Rady Sądownictwa od władzy wykonawczej i ustawodawczej, to kierowane przezeń „wnioski” o powołanie na stanowisko sędziego nie stanowią podstawy do skutecznego powołania na stanowisko sędziego przez Prezydenta. Akceptacja dla rozważanego skutku sanującego wadliwość ukształtowania KRS przez akt powołania oznaczałaby bowiem w istocie uznanie dopuszczalności wkroczenia Prezydenta RP do pierwszego ze wskazanych etapów procedury nominacyjnej, a więc – według powszechnego stanowiska doktryny – w obszar zastrzeżony do wyłącznej kompetencji KRS. Z drugiej strony oznaczałoby to akceptację dla naruszenia zasady legalizmu wyrażonej w art. 7 Konstytucji RP, gdyż byłoby równoznaczne z przypisaniem Prezydentowi nowej kompetencji bez należytej podstawy prawnej wyrażonej w Konstytucji czy w ustawie szczególnej. Nie dochodzi zatem w takiej sytuacji do skutecznego powołania danej osoby na stanowisko sędziego (por.M.Wrzołek- Romańczyk, Status prawny osoby formalnie powołanej na urząd sędziego na podstawie rekomendacji udzielonej przez Krajową Radę Sądownictwa w obecnym składzie – uwagi na tle wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 19.11.2021r. oraz orzeczeń Sądu Najwyższego będących konsekwencją tego rozstrzygnięcia, Palestra z 2020 r. nr 5, s.85). Analogiczne wnioski dotyczą osób powoływanych na stanowiska asesorów.
4. Termin wykonania wyroku pilotażowego ETPCz upływa 23 listopada 2024r. Do tej pory nie udało się wprowadzić zmian systemowych dotyczących procedury powoływania sędziów, w tym sposobu wyboru sędziów do Krajowej Rady Sądownictwa. Ustawa zmieniająca ustawę o Krajowej Radzie Sądownictwa, przewidująca wybór członków KRS spośród sędziów przez sędziów w wyborach powszechnych została uchwalona przez parlament, jednak Prezydent RP skierował ją w ramach kontroli prewencyjnej do Trybunału Konstytucyjnego. Trwają też prace nad projektami ustaw, mających uregulować status sędziów, powołanych na podstawie uchwał podjętych przez Krajową Radę Sądownictwa, ukształtowaną na podstawie art. 9a ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz regulacji dotyczących Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz skargi nadzwyczajnej. Niewątpliwie taka sytuacja powoduje frustrację i obywateli, i sędziów. Nie sposób nie zauważyć, że obecnie sądownictwo (nie tylko administracyjne) staje przed zasadniczym wyborem: albo z upływem czasu, uzasadniając to względami sprawności i szybkości postępowania (prawo do sprawnego sądu) zaakceptować zmianę porządku konstytucyjnego dokonaną w drodze ustawowej, albo stosować bezpośrednio Konstytucję i zapewnić obywatelom niezależne sądy i niezawisłych sędziów, wybranych w procedurze zgodnej ze standardami konstytucyjnymi i unijnymi. Naszym zdaniem konieczność obsady wakatów w sądach nie usprawiedliwia legitymizowania obecnie działającej Krajowej Rady Sądownictwa poprzez ogłaszanie konkursów na stanowiska sędziowskie i asesorskie, skoro wadliwość tego organu została już wielokrotnie potwierdzona w orzecznictwie sądów międzynarodowych i krajowych. Pogłębić to może jedynie istniejące problemy sądownictwa, utrudnić przywracanie praworządności oraz uczynić iluzorycznym prawo obywatela do sądu powołanego zgodnie z ustawą.